Freedom on the Net (Freedom House) бойынша:
- 2023–2024 есептерінде Қазақстан “Partly Free” (Жартылай Еркін) елдер қатарында.
- Бағалау шкаласы: 0–100, Қазақстан: ~61 балл (Түркия — 30, Ресей — 21, Эстония — 94).
- Есепте «интернет бақылауы мемлекеттік және квазимемлекеттік операторлар арқылы орталықтандырылған» деп көрсетілген.
- Қазақстанда әлеуметтік желілер уақытша баяулатылған немесе шектелген бірнеше жағдай тіркелді (2022, 2024).
Тікелей цитата: «саяси ахуал ушығып тұрған кезеңдерде Қазақстан билігінің интернетке қолжетімділікті шектеуге немесе баяулатуға мүмкіндігі бар.»— Freedom on the Net 2024.
Access Now — #KeepItOn Internet Shutdown Tracker
- Бұл ұйым интернет өшірулер мен баяулатуларды жеке тіркейді.
- 2022 қаңтар оқиғасы кезінде Қазақстанда толыққанды nationwide shutdown тіркелді.
- Access Now дерегі бойынша:
- ✅ «Қазақстанда 2022 жылғы қаңтарда саяси толқуларға байланысты интернет толық өшірілді.» — ресми тіркелген.
- ✅ 2023 жылы Telegram, Instagram, WhatsApp-қа баяу қосылу/блоклау эпизодтары «throttling event» (Желіні әдейі бәсеңдету) ретінде белгіленген.
- 🚫 2024 дерекқорында толық өшіру болмаған, бірақ «network throttling likely implemented» (Интернет желісінің әдейі баяулатылғаны байқалады) деген белгі бар (наразылық немесе Көше партиясы істері кезінде).
Түсініктеме: Қазақстан «интернетті өшіретін елдер картасына» шартты түрде қосылған — Египет, Үндістан, Эфиопия, Иран сияқты тізімдер қатарында жиі аталады.
🛰 Carnegie Global Surveillance Index
- Қазақстан цифрлық бақылау құралдарын белсенді енгізіп жатқан елдер картасында.
- Картада көрсетілген жүйелер:
- «Smart City surveillance» — Астана, Алматы (бейнебақылаудың AI интеграциясы)
- «Биометрикалық SIM-карта тіркеуі — міндетті деректер базасы»
Тікелей аналитикадан үзінді:
«Қазақстан телекоммуникациялық инфрақұрылыммен байланыстырылған орталықтандырылған биометрикалық жүйелерді енгізді. Бұл — елді посткеңестік кеңістікте кең тараған цифрлық орталықтандырылған бақылау модельдеріне бір қадам жақындатады.»
— Carnegie AIGS есебінен
🧷 Қазақстандағы цифрлық бақылау инфрақұрылымы (дерек көздері бойынша қысқа карта)
| Жүйе | Қайда енгізілген | Дереккөз |
|---|---|---|
| Smart City facial tracking | Астана, Алматы, Шымкент | Carnegie Surveillance Map, 2023 |
| IMSI-catcher жүйелері (телефон сигналын ұстайтын құрал) | ІІМ сатып алу порталдарында тіркелген | OCCRP Talap Group зерттеуі |
| QazNet Router Control | Ұялы операторлар трафигін орталықтан басқару | Freedom House, 2024 |
| DPI (Deep Packet Inspection) | Қаңтар оқиғасы уақытында қолданылғаны расталды | Access Now + NetBlocks, 2022 |
Мәселенің философиялық өзегі: “Ерікті адам” дәуірі аяқтала ма?
Yuval Noah Harari:
«Кімде дерек бар — сол болашақты басқарады. Дерек — жаңа ядролық қару»
Shoshana Zuboff (Surveillance Capitalism еңбегі):
«Адам мінезін алдын ала болжай алатын жүйе — оны басқаруға да қабілетті»
⚖ Не істеу керек? — ЮНЕСКО және БҰҰ ұсыныстары
| Ұсыныс | Кімнен |
|---|---|
| ✅ Цифрлық құқықтарды конституциялық деңгейде бекіту | OHCHR, 2023 |
| ✅ Азамат деректерін коммерциялық/саяси пайдалануға тыйым | Fourth Amendment Is Not for Sale Act (АҚШ жобасы) |
| ✅ Алгоритм ашықтығы (Algorithmic Transparency) | UNESCO Digital Governance Framework, 2023 |
| ✅ Цифрлық мониторингке парламенттік/азаматтық бақылау енгізу | Council of Europe, 2024 |
